Tác dụng của vị thuốc bán hạ

Bán hạ là dược liệu được sử dụng trong y học cổ truyền với nhiều công dụng như điều trị ho, chống nôn ở người bệnh viêm dạ dày… Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn tìm hiểu tổng quan về dược liệu.

Cây bán hạ Việt Nam (bán hạ nam) còn được gọi là củ chóc, cây chóc chuột hay lá ha chìa, có tên khoa học là Typhonium trilobatum Schott, thuộc họ Ráy (Araceae). Bán hạ nam là một loại cỏ không có thân, củ cây hình cầu với đường kính khoảng 2cm. Lá cây có thể hình mác, hình tim hoặc chia thành thùy với độ dài khoảng 4 – 15cm và độ rộng khoảng 3,5 – 9cm. Hoa bán hạ mọc thành cụm và được gọi là bông mo, phần hoa đực có chiều dài khoảng 5 – 9mm và khoảng 17 – 27mm đối với phần trần, hoa có màu xanh pha đỏ tím với đặc điểm hoa đực nằm ở trên và hoa cái nằm ở dưới. Quả cây thuộc loại quả mọng, hình trứng và dài khoảng 6mm.

Cây bán hạ Trung Quốc có tên khoa học là Pinella ternata (Thunb.) Breit. thuộc họ Ráy (Araceae). Loại cây này khác với bán hạ Việt Nam ở đặc điểm lá có thùy xẻ sâu và rõ hơn.

Dược liệu bán hạ được chế biến từ củ cây bán hạ. Thu hoạch củ vào khoảng thời gian tháng 8 đến tháng 9 khi cây đã lụi. Đào lấy củ, cắt bỏ rễ con và rửa sạch. Củ to gọi là nam tinh, củ nhỏ gọi là bán hạ có thể dùng tươi (dùng trong trường hợp giã đắp lên vị trí bị rắn độc cắn) và phổ biến hơn là dùng khô qua chế biến.

Nghiên cứu từ các nhà khoa học cho thấy bán hạ Trung Quốc có các thành phần hóa học như chất cay, tinh dầu, tinh bột, chất nhầy, alcol, ancaloid, phytosterol… Bán hạ nam có các thành phần hóa học như saponin, coumarin, saponin, axit hữu cơ, axit amin… Bán hạ dược liệu có tính ấm, vị cay và có độc, quy kinh phế, tỳ, vị.

Bán hạ nam ở dạng sống có chứa thành phần gây độc cho cơ thể. Vì vậy, sau khi thu hoạch dược liệu này thường được bào chế theo các phương pháp y học cổ truyền để loại bỏ độc tính và tận dụng được công dụng điều trị bệnh. Một số phương pháp bào chế bán hạ theo y học cổ truyền như sau:

• Chế biến Pháp Bán hạ: Củ bán hạ sau khi thu hoạch được ngâm với nước sạch trong 10 ngày, đến khi thấy bột trắng xuất hiện nổi lên thì vớt dược liệu ra và tiếp tục đem ngâm với Bạch phàn theo tỷ lệ 50kg củ bán hạ sử dụng 1kg Bạch phàn. Đối với giai đoạn này, sau thời gian ngâm 1 ngày đem thay nước đến khi thử nhẹ nước ngâm bằng miệng không còn cảm giác cay tê thì đem vớt dược liệu ra. Sau khi hoàn thành giai đoạn ngâm nước và ngâm Bạch phàn, dược liệu được đem phơi trong bóng râm, tránh ánh nắng mặt trời. Ngoài ra để bào chế Pháp Bán hạ, người ta còn sử dụng phương pháp là dùng cam thảo giã dập hòa với nước vôi trắng, loại bỏ cặn rồi bỏ bán hạ vào ngâm. Trong thời gian ngâm dược liệu, tiến hành khuấy trộn đều mỗi ngày đến khi củ bán hạ được thấm đều màu vàng vào tận bên trong thì vớt ra, để khô ráo nước ở vị trí tránh ánh nắng mặt trời;
• Chế biến Khương Bán hạ: Dược liệu sống sau khi được bào chế thành Pháp Bán hạ (khi vị dược liệu không còn cay), thêm lát gừng tươi và Bạch phàn vào đun đến khi thấm đều. Lấy dược liệu ra phơi ráo nước, cắt thành từng miếng và đem phơi khô;
• Chế biến Thanh Bán hạ: Dược liệu sống sau khi được bào chế thành Pháp Bán hạ, thêm Bạch phàn và nước sạch đem đun kỹ rồi đem phơi ráo, ủ ấm và cắt thành miếng. Giai đoạn cuối cùng là phơi khô trong bóng râm, tránh ánh nắng mặt trời;
• Chế biến Bán hạ khúc: Củ bán hạ tươi sau khi thu hoạch đem đun sôi trong nước sạch và phèn chua. Hỗn hợp sau khi đun sôi được ngâm qua đêm, đến hôm sau tiếp tục ngâm nước mới thay thế nước cũ. Quá trình đun được lặp lại liên tục trong 7 ngày 7 đêm, sau đó đem phơi khô và tán thành bột.

Theo y học cổ truyền, bán hạ nam dược liệu là vị thuốc có nhiều công dụng đối với sức khỏe con người. Các tác dụng của bán hạ được nghiên cứu theo y học hiện đại và y học cổ truyền như sau:

Tác dụng nghiên cứu theo y học hiện đại: Bán hạ sống có chứa thành phần gây độc tính nhưng sau khi chế biến, dược liệu bán hạ mang lại nhiều công dụng đối với sức khỏe. Thành phần gây độc tính không hòa tan trong nước, không bị phá hủy bởi nước gừng đơn độc nhưng bị phá hủy bởi Bạch phàn, trong khi đó các thành phần có tác dụng chống nôn, giảm ho dễ hòa tan trong nước ấm. Các tác dụng theo y học hiện đại như sau:

• Cầm nôn và chống nôn: Các chế phẩm từ dược liệu bán hạ nam có công dụng cầm nôn và chống nôn hiệu quả như bột, cao lỏng, nước sắc sau khi được chế biến ở nhiệt độ cao. Tuy nhiên, bán hạ sống là lại nguyên nhân dẫn đến nôn và buồn nôn;
• Chống nhiễm độc: Dược liệu bán hạ nam có công dụng giải độc khi nhiễm độc acetylcholin, strychnin;
• Ức chế sự phát triển của tế bào ung thư: Nước ngâm hoặc cồn loãng ngâm Chưởng diệp lá ha chìa có công dụng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư ở động vật thí nghiệm;
• Giảm ho: Nghiên cứu thực hiện trong phòng thí nghiệm cho kết quả mèo được gây ho nhân tạo sau khi uống nước sắc từ dược liệu bán hạ có khả năng giảm ho, tuy nhiên hiệu quả kém hơn so với codein.

Tác dụng nghiên cứu theo Y học cổ truyền: Dược liệu bán hạ có công dụng táo thấp hóa đàm, hiệu quả cao giúp giáng nghịch cầm nôn, tiêu bỉ tán kết. Vì vậy, vị thuốc này được sử dụng chủ trị trong điều trị chứng thấp đàm, đàm hàn ẩm ẩu thổ, hàn đàm thượng xung gây động phong, ung thư thũng độc, vị nhiệt ẩu thổ…

Bởi những tác dụng to lớn đối với sức khỏe, dược liệu bán hạ được áp dụng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh như sau:

• Bài thuốc điều trị chóng mặt do nấc cụt, phong đàm, gương mặt xanh xao và mạch huyền: Bài thuốc này được chế biến bằng cách sử dụng bán hạ sống, hàn thủy mạch nướng và thiên nam tinh sống mỗi vị 40g. Hỗn hợp đem tán nhuyễn và trộn với nước tạo thành hỗn hợp dạng bột, nấu sôi đến khi vị thuốc nổi lên trên thì đem giã nát và vò thành viên kích thích như hạt ngô. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 50 viên, uống cùng nước gừng để đạt hiệu quả cao hơn;
• Bài thuốc điều trị hen suyễn do phong đàm gây chóng mặt, buồn nôn: Chế biến bài thuốc bằng cách sử dụng 40g bán hạ, 12g hùng hoàng. Đem giã nhuyễn hỗn hợp, trộn với nước gừng và vắt thành viên nhỏ. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 30 viên, uống cùng với nước gừng để đạt hiệu quả cao;
• Bài thuốc chữa đờm nhiều, ngực đầy: Chế biến bài thuốc bằng cách sử dụng 40g mỗi loại bán hạ và nhuyễn thần sa. Hỗn hợp đem tán nhuyễn, trộn với nước gừng và đem vắt thành viên nhỏ. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 1 muỗng canh thuốc uống với nước gừng;
• Bài thuốc chữa bọ cạp cắn, ong đốt: Dược liệu bán hạ đem tán thành bột mịn và hòa tan với nước đem bôi lên vết cắn;
• Bài thuốc trị nhức đầu: Chế biến bài thuốc bằng cách sử dụng 280g dược liệu bán hạ và 4g đinh hương trộn với nước tạo thành hỗn hợp có độ nhớt vừa phải. Sử dụng giấy bạc bọc bên ngoài hỗn hợp và đem nướng chín. Hỗn hợp sau khi được nướng chín đem trộn với nước gừng và vắt thành viên nhỏ như hạt mè. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 25 – 30 viên, uống cùng với trần bì;
• Bài thuốc trị chán ăn, hồi hộp, nôn ọe: Chế biến bài thuốc bằng cách sử dụng 0,5kg bán hạ, 0,5kg gừng tươi và 120g phục linh. Đem sắc hỗn hợp với nước, chia thành 3 lần uống trong ngày và uống khi nóng;
• Bài thuốc trị chứng ăn vào lại nôn ra: Sử dụng 3kg bán hạ, 120g nhân sâm, 1 lít mật ong và 8 bát nước. Hỗn hợp đem sắc cạn đến còn khoảng 3 bát rưỡi dung dịch, uống khi nóng mỗi lần một bát;
• Bài thuốc trị nôn khi có thai: Sử dụng 80g bán hạ, 40g can khương, 40g nhân sâm. Hỗn hợp đem tán thành bột mịn, trộn với nước gừng, bột miến và vắt thành viên kích thước bằng hạt ngô đồng. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 10 viên;
• Bài thuốc trị nôn, tiêu chảy ở trẻ em: Đem ngâm rửa 4g dược liệu bán hạ trong nước từ 7 – 10 lần, kết hợp thêm 10 lát gừng sống và 4g trần hương mễ. Hỗn hợp thu được đem sắc lấy nước nóng uống;
• Bài thuốc trị đầy bụng ở trẻ em: Dược liệu bán hạ được tán mịn và trộn với rượu, vắt thành viên với kích thước bằng hạt thóc nhỏ. Liều lượng sử dụng mỗi lần là 2 viên uống kết hợp với nước gừng;
• Bài thuốc trị cứng lưỡi, sưng lưỡi: Đem nấu qua 20 củ bán hạ rồi cắt lát, dược liệu thu được đem sao vàng có tẩm rượu (hoặc mật ong nguyên chất). Đem ngậm khi dược liệu còn nóng, thay khi nguội;

Bán hạ là dược liệu có nhiều công dụng trong điều trị, tuy nhiên để an toàn và hiệu quả trong quá trình sử dụng cần lưu ý những điểm sau:

Liều lượng và cách dùng: Bán hạ dùng uống nên sắc mỗi lần từ 5 – 10g hoặc dùng dạng thuốc viên hoàn, thuốc tán. Lượng thuốc dùng ngoài nên sử dụng vừa đủ và thích hợp. Bên cạnh đó, tùy theo dạng dược liệu được chế biến để sử dụng liều lượng và đối tượng thích hợp như sau:

• Thanh bán hạ: Công dụng bớt táo cay, chuyên hóa đờm nên được sử dụng ở người bệnh suy nhược đờm nhiều hoặc trẻ em thực tích đàm trệ;
• Pháp bán hạ: Công dụng táo thấp hòa vị nên sử dụng phù hợp ở người bệnh bị tỳ hư thấp trệ hoặc tỳ vị bất hòa;
• Bán hạ khúc: Tính ôn táo nên sử dụng phù hợp ở người bị nôn do vị nhiệt, phế nhiệt (đờm vàng dính), người mắc chứng hóa thấp kiện tỳ, tiêu thực chỉ tả.

Sử dụng bán hạ ở phụ nữ có thai, phụ nữ đang cho con bú có thể dẫn đến chứng táo nhiệt. Vì vậy, cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng ở những đối tượng này. Một số lưu ý khác là dược liệu bán hạ và Ô đầu tương khác nhau nên không được sử dụng chung. Bên cạnh đó, người ho khan, âm hư hoặc khạc ra máu dễ bị kích ứng với các thành phần trong bán hạ nên hạn chế sử dụng.

Để giảm độc tố và phát huy hết công dụng, dược liệu cần được ngâm trong nước nóng đến khi hết nhớt. Nếu không được xử lý như trên dược liệu sẽ vẫn còn độc tính và sẽ gây ra tình trạng kích ứng, ngứa cổ họng khi sử dụng.

Bán hạ là dược liệu có nhiều công dụng đối với sức khỏe và được sử dụng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh. Tuy nhiên cũng tương tự như những loại thuốc khác, bán hạ có thể tương tác với những loại thảo dược và thuốc khi dùng chung, dẫn đến những tác dụng phụ đối với sức khỏe. Vì vậy, mọi người cần tham khảo ý kiến bác sĩ điều trị trước khi sử dụng để đạt được hiệu quả tốt nhất.